Uzroci izraelsko-palestinskog sukoba – razvoj događaja od kreiranja Države Izrael do  Jomkipurskog rata 1973. godine

Dok se požar gasi na jednoj strani, na drugoj se isti razbuktava strahovitom brzinom, posljedice čijeg neadekvatnog tretiranja gledamo na sceni upravo u ovom trenutnom sukobu u Gazi.

Piše: Faris Darman

Britansko-cionistički sukob i rezolucija UN-a kao okidač za eskalaciju

Nakon Drugog svjetskog rata napadi cionista na Britance rastu uslijed nezadovoljstva njihovom politikom. Tih godina biva oformljen jevrejski pokret otpora koji sačinjavaju jevrejske paravojne jedinice Hagana, Irgun i Stern. S ciljem njihovog logističkog osnaživanja, David Ben-Gurion lobira u SAD-u kod uticajnih američkih Jevreja s namjerom obezbjeđivanja materijalnih sredstava neophodnih za otvaranja fabrika za oružje. Palestinski političari, s druge strane, kreću na turneju po susjednim arapskim zemljama i lobiraju kod njenih lidera zemalja s namjerom prikupljanja oružja. Međutim, Palestinci ne nalaze na potpuno razumijevanje od strane svojih arapskih partnera iz razloga što su isti tada uvjerenja da jevrejska manjina na Bliskom istoku ne može da nanese veliku štetu ni Palestincima, kao ni njima samima. Na terenu, u Palestini, britanske vlasti nastavljaju vršiti konfiskaciju oružja na njenoj cjelokupnoj teritoriji. Što se tiče godina tokom Drugog svjetskog rata, bitno je navesti činjenicu kako palestinsko vođstvo pravi katastrofalnu grešku i djeluje na osnovu potpuno pogrešne procjene. Naime, vrhovni muftija Jerusalema i predsjednik Islamskog vijeća Amin al-Husseini svrstava se među Sile Osovine te u zloglasnoj nacističkoj Njemačkoj živi tokom ovog rata pa sve do njegovog kraja. Nakon pobjede Saveznika i poraza Sila Osovine, palestinsko političko vođstvo ostaje na vjetrometini i bez ikakve podrške.

Pomenuti napadi na Britance se 1946. godine intenziviraju, od čega je izuzetno značajan onaj na policijsku stanicu u Jerusalemu, koji je za rezultat imao tri poginule osobe. Međutim, najznačajniji te godine i u svim godinama sukoba između cionista i britanskih vlasti bio je  napad na King David hotel, administrativni i vojni štab britanskih vlasti. Velika ekspolozija je tada uništila jugozapadni dio hotela, rezultirajući pogibijom 91 osobe.

Za taj napad je odgovornost preuzela jevrejska paravojna jedinica Irgun. Napadi se nastavljaju i tokom sljedeće godine. Od svih njih su sljedeća dva odjeknula najviše; prvi je bio napad na britanski klub za oficire 1947. godine koji je rezultirao sa 16 poginulih; drugi je uslijedio nedugo nakon toga kada su oteta i ubijena dva narednika britanske vojske u znak odmazde za pogubljenje tri pripadnika jedinice Irgun od strane britanskih vlasti. Ovi događaji su znatno ubrzali odlazak Britanaca, a što je upravo ono što su cionisti željeli. To potvrđuje i činjenica da su u februaru 1947. godine Britanci objavili da planiraju okončati svoj tridesetogodišnji mandat nad Palestinom u narednom periodu. Pitanje Palestine tada je proslijeđeno UN-u na rješavanje. Dešavaju se rasprave o podjeli Palestine te kao rezultat istih, u trenutku kada cionisti imaju efektivnu kontrolu nad samo 5 % teritorije u Palestini, nastaje rezolucija koja predviđa da 56 % zemlje pripadne upravo njima dok je za ostalih 44 % predviđeno da pripadne Palestincima. Rezolucija je krajem novembra iste godine stavljena na glasanje te je prošla sa 33 glasa za, 13 protiv i 10 suzdržano. Arapske države su nakon toga čina bijesne, kao i Palestinci, koji a priori odbijaju taj prijedlog i demonstrativno izlaze na ulice, izražavajući tako svoje protivljenje ovom prijedlogu. S druge strane, za cioniste je ova rezolucija predstavljala izuzetan uspjeh jer je rezolucijom osiguran međunarodni legitimitet Izraela, što je za njih bilo najvažnije. Jasno je da je ista predviđala protjerivanje Palestinaca s njihovih ognjišta, uzimajući u obzir njihovu brojčanu superiornost na teritorijama koje su trebale pripasti novonastaloj jevrejskoj državi. U jeku ovih dešavanja, novooformljena Arapska liga konačno počinje uviđati razmjere krize te počinje Palestince pripremati za oružani otpor. Osnivaju se lokalni palestinski odbori za samoodbranu, a obuka boraca i nabavljanje oružja se vrši u Damasku tokom druge polovine 1947. godine.

Jevreji tada kontrolišu sve veći dio teritorije te njihove jedinice broje do 40.000 članova dok one palestinske raspolažu s mnogo manje ljudi, tačnije njih otprilike 3.000, a što su u stvari ostaci čistke palestinskog političkog i vojnog korpusa koju su britanske vlasti izvršile kada su ugušile palestinsku pobunu 1939. godine. Neprijateljstva u Palestini početkom 1948. godine značajno rastu pri čemu Hagana biva direktno odgovorna za nekolicinu napada na palestinske ciljeve, često one civilne. U prva tri mjeseca 1948. godine dešavaju se periodične borbe između Palestinaca i Jevreja te jevrejske paravojne jedinice ostvaruju nadmoć nad svojim protivnicima i preuzimaju kontrolu čak i nad područjima koja su rezolucijom UN-a bila dodijeljena Palestincima. Mnogi komandanti palestinskog otpora tada odlaze u Damask tražeći više oružja adekvatnog za suprotstavljanje cionistima, ali se vrlo često vraćaju praznih ruku. Prilikom povlačenja svojih jedinica mjesec dana prije kraja mandata predviđenog za maj 1948. godine, britanske vlasti svoje položaje prepuštaju jevrejskim paravojnim jedinicima. U svjetlu toga, u aprilu 1948. godine, njeni pripadnici zauzimaju Haifu, a zatim i Jaffu mjesec dana kasnije, pri čemu vrše protjerivanje palestinskog stanovništva s tih teritorija. Od 530 palestinskih sela uništenih tokom 1948. godine, već nešto manje od pola njih biva uništeno u prvih pet mjeseci te godine, odnosno prije početka prvog arapsko-izraelskog rata.

Formiranje Države Izrael

Zatim se, konačno, 14. maja 1948. godine dešava događaj ka kojem su cionisti već skoro dva puna stoljeća stremili. Tog dana je David Ben-Gurion proglasio nastanak Države Izrael kao nezavisne i suverene države. To se potvrđuje nastankom Deklaracije o nezavisnosti Države Izrael, a koja biva ozvaničena potpisom 25 vodećih članova jevrejske zajednice. Jevreji tada preuzimaju sve postojeće državne strukture utemeljene od strane odlazećih britanskih vlasti. Vojne, sigurnosne, finansijske i opštinske institucije su nastavile s radom, samo su sada bile pod kontrolom cionista. Tako su Jevreji dobili praktički „gotovu“ državu. Dan kasnije, dok Britanci napuštaju Palestinu i novooformljene izraelske oružane snage žure da zauzmu njihove pozicije, vojne snage susjednih arapskih država prelaze granicu s ciljem oslobađanja Palestine. Na sceni je početak prvog arapsko-izraelskog rata.

Prvi arapsko-izraelski rat (1948. – 1949. godine)

Kada su arapske vojne snage 15. maja 1948. godine krenule u oslobađanje Palestine, u svom sastavu imale su oko 25.000 članova. Taj broj je, međutim, predstavljao samo trećinu od ukupnog broja izraelskih vojnika koji su, pored brojčane superiornosti, nad svojim neprijateljina bili znatno nadmoćniji i u vojno-logističkom smislu na način da su bili mnogo bolje obučeni i opremljeni. Po mišljenju mnogih historičara, nijedna vojna koalicija u historiji modernog ratovanja nije bila toliko loše organizovana i pripremljena kao što je to bila ona arapska u ovom periodu. Jedina vojska koja je onoj izraelskoj tada mogla parirati bila je ona jordanska s kojom su Izraelci, međutim, sklopili tajni dogovor s ciljem izbjegavanja međusobnog konflikta, a u zamjenu za kontrolu nad Istočnim Jerusalemom i Zapadnom obalom. Uprkos svim ovim otežavajućim okolnostima, arapske vojne snage su u prvih nekoliko dana stekle nadmoć na bojnom polju nad svojim protivnicima. Kada su izraelske vojne snage bile pred porazom, rezolucijom UN-a je uspostavljen četverosedmični prekid vrate. Taj prekid vatre je Izrael iskoristio za reorganizaciju svojih trupa i uvoz teškog naoružanja iz Čehoslovačke kršeći embargo na uvoz naoružanja koji je tada bio na snazi.

Nakon povratka oružanim dejstvima, Izrael je stekao momentum na terenu koristeći se novim naoružanjem i sofisticiranijim taktikama, lošom koordinacijom između arapskih vojnih snaga, kao i sve većom podjelom između vođstva ovih zemalja. U istom periodu, iračkim vojnicima je naređeno da se povuku nazad u Irak. U takvim okolnostima su Izraelci zauzimali selo za selom i grad za gradom uključujući i Akru, priobalni grad koji je nekada bio meta Napoleonovih pohoda, često vršeći masakre nad stanovništvom istih. Palestinci su tako bili izdani od strane lidera susjednih arapskih zemalja, zbog čega se rat između 1948. i 1949. godine u mnogim analizama istog naziva i „lažnim ratom“. Rezultat ovog rata je bila potpuna kontrola Izraela nad 78 % teritorije Palestine, dok je 22 % pripalo Palestincima. Egipat je preuzeo kontrolu nad današnjom Gazom, a Jordanu je pripala Zapadna obala i Istočni Jerusalem kao nagrada za njihovu pasivnost tokom ovog konflikta. Tokom njegovog trajanja, čak 700.000 Palestinaca je protjerano sa svojih viševjekovnih ognjišta. Taj slijed događaja nazvan je zbog toga „Al-Nakba“, što u prevodu s arapskog jezika znači katastrofa.

Suecka kriza (Drugi arapsko-izraelski rat) i rast tenzija u arapsko-izraelskim odnosima

Između prvog i drugog arapsko-izraelskog rata, 1956. godine se desila Suecka kriza. To je bio događaj koji je kao takav, osim što je predstavljao potres na geopolitičkoj karti svijeta signalizirajući pad moći Francuske i Velike Britanije, izazvao još jednu krizu u arapsko-izraelskim odnosima.

Nakon što je egipatski predsjednik Gamal Abdel Naser nacionalizovao Suecki kanal, kanal koji je tada, kao i sada, predstavljao okosnicu međunarodne pomorske trgovine, zabranio je izraelskim brodovima prolaz kroz isti. Izrael je nedugo nakon toga izvršio invaziju Sinajskog poluostrva s namjerom da nasilno preuzme kontrolu nad istočnim dijelom Sueckog kanala.

Iako su se izraelske vojne snage morale povući s istog nekoliko mjeseci kasnije, Izrael je ipak profitirao iz ovog rata na način da je ponovno mogao koristiti Tiranski prolaz na jugu za izvoz i uvoz u svoju luku Eliat, a koji je Egipat blokirao od početka 1950-ih godina.

Šestodnevni rat – događaj koji je radikalno preoblikovao Bliski istok

U junu 1967. godine, obavještajne službe Sovjetskog Saveza su svojim egipatskim kolegama prenijele saznanja da se Izrael sprema da napadne njihovog partnera Siriju. Egipatski predsjednik Gamal Abdel Naser je na to reagovao gomilanjem 100.000 vojnika na Sinajskom poluotoku u blizini granice s Izraelom. Pored toga, naredio je ponovno blokiranje Tiranskog prolaza. Međutim, ono čega nije bio svjestan egipatski predsjednik je činjenica da je izraelska vojska bila izuzetno spremna za rat koji je slijedio. Tako su izraelske vojne snage napravile presudan potez u samom početku rata kada su, na iznenađenje lidera arapskih zemalja, ali i cijelog svijeta, započele preventivne napade iz zraka na zračne snage arapske koalicije, uništivši u nekoliko sati preko 80 % njenih kapaciteta.

Na taj je način izraelska vojska zvanično započela rat i već u samom njegovom početku stekla potpunu zračnu superiornost u odnosu na svoje protivnike. Kao rezultat toga, Izrael je u narednih nekoliko dana arapskoj koaliciji, sačinjenoj od egipatske, sirijske i jordanske vojske, nanio strahovite poraze na sva tri fronta. Prvo je svojim munjevitim prodorom natjerao egipatsku vojsku da se povuče u dubinu svoje teritorije, tačnije na zapadnu obalu Sueckog kanala, izvršivši pritom okupaciju cjelokupnog Sinajskog poluostrva, kao i prostora današnje Gaze. Motivisane tom pobjedom, izraelske vojne snage su nakon toga potpuno uništile jordansku vojsku, natjeravši je da se povuče iz Istočnog Jerusalema i Zapadne obale, teritorije nad kojom su njeni pripadnici stekli kontrolu u epilogu prvog arapsko-izraelskog rata. Prepuštene same sebi i demotivisane porazima svojih partnera, sirijske vojne snage nisu imale nikakve šanse pored izuzetno snažne izraelske vojske te su natjerane na povlačenje u dubinu svoje teritorije. Time su Izraelu prepustili Golansku visoravan, područje od izuzetnog strateškog značaja u ovom regionu.

Tako je izraelska vojska u samo šest dana zadala arapskoj koaliciji najveći vojni poraz do dana današnjeg, drastično povećavši svoju teritoriju u tom procesu. Kao rezultat toga, milion Palestinaca s novoosvojenih teritorija došlo je pod direktnu kontrolu Izraela. Dok se tako s jedne strane rađao mit o nepobjedivosti izraelske vojske, s druge se strane još jednom potvrdila nespremnost i neorganizovanost arapske vojske. Bilo je to poniženje za cijeli arapski svijet, a čiji eho i dan-danas odjekuje cjelokupnim Bliskim istokom. Uzroci današnjeg i svakog drugog konflikta na ovom prostoru mogu se naći u epilogu ovog rata. Razmjere toga potvrđuje i činjenica da kada god arapski lideri danas pozivaju na formiranje palestinske države, obavezno naglašavaju da ista mora biti formirana unutar granica prije rata iz 1967. godine. Uvidjevši da su prepušteni sami sebi, Palestinci tada formiraju Palestinsku oslobodilačku organizaciju (PLO), na čije čelo dolazi Jaser Arafat. U narednim godinama, PLO vrši mnoge napade na izraelske mete, uključujući i gnusno ubistvo izraelskih olimpijaca na Olimpijskim igrama u Minhenu 1970. godine.

Jomkipurski rat 1973. godine

Nakon smrti egipatskog predsjednika, na njegovo mjesto dolazi Anvar el-Sadat. U tom periodu se također dešava puč u Siriji, a koji za rezultat ima dolazak Hafeza al-Asada. Željni da povrate teritorije koje su izgubili u prethodnom ratu, Egipat i Sirija uz pomoć Libije obavljaju brojne vojne vježbe i pripremaju se za rat. Izrael pak, s druge strane, živi u uvjerenju da je arapska koalicija svjesna svoje nemoći te da se zbog toga neće upuštati ni u kakve avanture. Osim svoje sumnje u arapske kapacitete za rat, Izrael se nakon rapidnog rasta PLO-a fokusirao najviše upravo na njegovo uništenje te nije mnogo obraćao pažnju na svoje arapske susjede. To, kao i činjenicu da je tog dana bio jevrejski praznik Jom Kipur, na čije obilježavanje su Izraelci bili fokusirani, Egipat i Sirija su iskoristili da koordinisanim akcijama napadnu Izrael. Sirija je kao primarni cilj ovog rata postavila oslobađanje ranije izgubljene Golanske visoravni, dok je Egipat težio k tome da povrati Sinajski poluotok u svoju ruke. Nakon brutalnih i krvavih bitaka te ogromnih gubitaka na sve tri strane, kao i nakon prvobitnog zamaha arapske vojne koalicije, Izrael ponovno preuzima inicijativu i počinje prodirati u neprijateljsku teritoriju. Tako na sirijskom frontu dolazi na samo 40 kilometara od Damaska, glavnog grada Sirije, dok na egipatskom frontu čak prelazi Suecki kanal i dolazi do grada Suez okruživši na tom mjestu ogroman dio egipatske vojske. Sovjetski Savez na taj čin reaguje prijetnjom Izraelu da će poslati svoje trupe da zaštite svog egipatskog saveznika ukoliko Izrael smjesta ne obustavi svoje operacije. SAD također, u namjeri da steknu uticaj u Egiptu, vrše ogroman pritisak na Izrael da odustane od svojih ciljeva. Zbog toga, nakon nekoliko sedmica borbe, ovaj rat doživljava svoj kraj.

Završetak ovog rata otvara put normalizaciji odnosa arapskih zemalja s Izraelom, koje žure da operu ruke od silnog neuspjeha koje su doživjele u toku prethodna tri rata. S druge strane se Palestinci u borbi s Izraelom sve više oslanjaju na sebe i svoje vlastite kapacitete. Dok se požar gasi na jednoj strani, na drugoj se isti razbuktava strahovitom brzinom, posljedice čijeg neadekvatnog tretiranja gledamo na sceni upravo u ovom trenutnom sukobu u Gazi.