U poređenju s ostalim periodima vezanim za ovu tematiku, 20. stoljeće predstavlja nesumnjivo onaj najbitniji. Događaji u ovom stoljeću su radikalno promijenili sliku bliskoistočnog regiona te poslužili kao sjeme iz kojeg je izrastao konflikt kakvog ga sada poznajemo.
Piše: Faris Darman
Memorandum, sporazum i deklaracija kao temelji britanskog angažmana na Bliskom istoku
U orkestriranju događaja s dugoročnim posljedicama po Bliski istok, u prvoj polovini 20. stoljeća glavnu riječ vode najdominantnije sile na tadašnjoj geopolitičkoj sceni. Od svih njih, najveću ulogu igra Velika Britanija. Kao rezultat mukotrpnog lobiranja cionista, 1915. godine, u jeku Prvog svjetskog rata, Vlada Velike Britanije izdaje tajni memorandum u kojem se razmatra budućnost Palestine.
Tvorac tog memoranduma bio je Herbert Samuel, britanski političar i istaknuti cionista. U istom se konstatuje kako još nije došlo adekvatno vrijeme za formiranje jevrejske države na području Palestine, ali se umjesto toga preporučuje uvođenje mandata nad njom od strane Velike Britanije nakon završetka Prvog svjetskog rata. To bi, kako su smatrali tvorci ovog memoranduma, za rezultat imalo intenziviranje jevrejskog naseljavanja ovog prostora, a što bi u krajnjoj instanci značilo promjenu njegove demografske slike.
Godinu dana kasnije, kada postaje jasno da će članice Antante izaći iz Prvog svjetskog rata kao pobjednice, ideja o stvaranju jevrejske države na palestinskoj teritoriji počinje se posmatrati kao realna mogućnost unutar političkih krugova u Velikoj Britaniji. Upravo te godine dešava se sastanak između Marka Sykesa, britanskog diplomate i njegovog francuskog kolege Françoisa Georges-Picota, prilikom čega nastaje čuveni Sykes-Picot sporazum.
Ovim sporazumom predviđeno je da se, nakon neizbježnog raspada Osmanskog carstva, njegove teritorije na Bliskom istoku podijele između, u to vrijeme, dvije najdominantnije svjetske sile, Velike Britanije i Francuske. U tom preslagivanju odnosa u ovom regionu, Velikoj Britaniji, između ostalog, predviđeno je da pripadne i Palestina.
Državni vrh Velike Britanije je, 1917. godine, tvorac još jednog historijskog dokumenta sa širokim reperkusijama po bliskoistočni region. Britanski premijer Arthur Balfour te godine izdaje čuvenu Balfourovu deklaraciju u kojoj Walteru Rothschildu, lideru cionista u Velikoj Britaniji, obećava formiranje jevrejske države na teritoriji Palestine uz britansko pokroviteljstvo. U izradi ove deklaracije učestvuje i Chaim Weizmann, predsjednik Svjetske cionističke organizacije. Kakvu je važnost za njega i njegove saradnike predstavljao ovaj dokument svjedoči i činjenica da je krajem 1917. godine, u organizaciji cionista u Velikoj Britaniji, organizovana konferencija s ciljem proslave nastanka istog.
Početak britanskog mandata nad Palestinom i rast zainteresovanosti SAD-a za region
Prethodni događaji, konačno, svoju kulminaciju doživljavaju 1917. godine, kada britanske snage zauzimaju Jerusalem uz asistenciju pripadnika jevrejske milicije. Mjesec dana kasnije, kako bi stekao uvid u stanje u Palestini iz prve ruke, u srce Svete zemlje stiže i Chaim Weizmann.
U tom periodu, izuzev prisutnosti Britanaca na terenu, vidljiv je rast zainteresovanosti SAD-a za ovaj region. Tako krajem druge decenije dvadesetog stoljeća, američki predsjednik Woodrow Wilson svojoj administraciji daje zadatak da detaljnije istraži situaciju u Palestini.
U zaključku tog istraživanja američka administracija konstatuje da je nejevrejsko stanovništvo, sačinjeno od oko 500.000 Arapa, potpuno protiv cionista, kao i da se oni ne smiju podcijeniti.
S druge strane, ukupan broj Jevreja koji žive u Palestini na samom početku dvadesete decenije 20. stoljeća iznosi otprilike 50.000. Na osnovu tih podataka, američka administracija zaključuje da je potrebno minimalno 50.000 vojnika kako bi se uspostavila jevrejska država na tom prostoru.
Pariška mirovna konferencija
Na marginama Pariške mirovne konferencije, održane 1919. godine u Parizu, sastaje se arapska i cionistička delegacija. Na tom sastanku dešava se svojevrstan presedan u dotadašnjim arapsko-cionističkim odnosima.
Konferencija je iznjedrila Faisal-Weizmann sporazum, čijim je odredbama vođa arapske delegacije, princ Faisal, dao svoj pristanak na formiranje izraelske države na teritoriji Palestine, dok je s druge strane Weizmann dao svoj pristanak na formiranje arapske države na području šireg Bliskog istoka.
U zaključku ovog sporazuma Faisal navodi da će provedba istoga zavisiti od sticanja arapske nezavisnosti. Tako je Palestina praktično ostavljena na cjedilu zarad vlastitih interesa arapskih zemalja. Paralelno s tim događanjima održan je niz sastanaka između cionističke i britanske delegacije, prilikom čega su zajedničkim naporima birane oblasti u Palestini koje će sačinjavati buduću jevrejsku državu.
Palestina u prvih 18 godina britanskog mandata
Prvi visoki britanski povjerenik za Palestinu je zvanično imenovan 1920. godine. Za tu poziciju izabran je prethodno spomenuti Herbert Samuel, britanski političar i istaknuti cionista. Njegov zadatak je bio da u Palestini stvori zakonske osnove za stvaranje jevrejske države na tom prostoru u 20. stoljeću. To se potvrđuje i 1922. godine, kada Liga naroda formalizuje britansku upravu nad Palestinom i u sadržaju tim povodom kreiranog dokumenta navodi da će zadatak mandata Velike Britanije nad Palestinom biti da stvori političke, ekonomske i administrativne uslove za formiranje nacionalne države Jevreja na tom prostoru.
Herbert Samuel je, u narednih nekoliko godina, donio preko 100 zakonskih akata s upravo tim ciljem. Tih je godina uveden hebrejski kao službeni jezik, pored arapskog i engleskog, zatim je formiran poseban obrazovni sistem za Jevreje, kao i njihova vlastita vojska, a sva imovina, koja je bila bez vlasnika, dodijeljena je cionistima u svrhu izgradnje novih naselja. U izvještaju Lige naroda 1925. godine, navodi se da je oko 30.000 Jevreja imigriralo u Palestinu za samo nekoliko godina. U prvih 10 godina britanskog mandata nad Palestinom, broj Jevreja na teritoriji iste se, u poređenju s onim neposredno pred uvođenje mandata nad njom od strane Velike Britanije, više nego udvostručio.
Taj broj od 1934. godine počinje naglo rasti te se svake naredne godine povećava za minimalno 20 %. U vrijeme mandata Velike Britanije nad Palestinom, pod vođstvom Herberta Samuela, Tel Aviv dobija opštinsku autonomiju te je osnovan i prvi hebrejski univerzitet. Uslijed tih dešavanja, broj Palestinaca, koji su pripadnici određenih revolucionarnih grupa, počinje rasti. Do 1933. godine, protesti Palestinaca postaju sve učestaliji, ali je skoro svaki ugušen uz primjenu ogromne sile od strane britanskih vlasti. To navodi mnoge Palestince da svoje negodovanje stanjem u zemlji, umjesto na mirni način, izraze korištenjem nasilnih metoda. Jedan od tih Palestinaca bio je i Izz ad-Din al-Qassam, palestinski imam, koji je osnovao oružanu brigadu s ciljem poticanja revolucije i targetiranja cionista i Britanaca. On je, zajedno s nekoliko svojih najbližih saradnika, ubijen 1935. godine u britanskoj zasjedi. Bez obzira na to, njegov lik i djelo će, godinama i decenijama kasnije, poslužiti mnogim Palestincima kao inspiracija za njihovu vlastitu borbu protiv cionista.
Opšti štrajk Palestinaca i zaoštravanje oružane borbe
Isfrustrirani datim okolnostima i situacijom, 1936. godine Palestinci širom zemlje stupaju u opšti štrajk. Lideri obližnjih arapskih zemalja nisu podržavali ovaj štrajk te su apelovali na Palestince da ga što prije obustave.
Taj štrajk je nakon 6 mjeseci slomljen značajnom upotrebom sile britanskih vlasti, prilikom čega je skoro 200 Palestinaca ubijeno, dok je još 600 ranjeno. Nekoliko mjeseci kasnije, palestinsko političko vođstvo prelazi u egzil kada biva zabranjeno njegovo djelovanje te se većina njegovih članova protjeruje iz Palestine na udaljene britanske kolonije u Indijskom okeanu.
Oni koji nisu protjerani, iz straha od progona britanske vlasti iz Palestine, bježe samoinicijativno u Liban. Bez obzira na to, palestinski oružani ustanci se nastavljaju. Oni uglavnom imaju tada kratkotrajan karakter te su često bili ugušeni uz izrazitu upotrebu sile od strane britanskih vlasti.
Palestinski revolucionari i jevrejske paravojne jedinice
Palestinska revolucija je dostigla svoj vrhunac 1938. godine. Ovaj put su palestinske oružane jedinice bile mnogo sofisticiranije i umreženije, zbog čega su bile u stanju pružiti značajniji otpor svojim protivnicima nego što je to ranije bio slučaj. Na čelu te revolucije nalazio se Abdul al-Rahim al-Hajj Muhammad. On je u jeku borbi 1939. godine poslao pismo palestinskom vođstvu u egzilu, upozoravajući ga na to da će revolucionari doživjeti poraz ako njegovi članovi ne zauzmu oštriji stav prema događanjima u Palestini. Nekoliko dana kasnije, on je ubijen u zasjedi od strane britanskih vojnika.
U mjesecima nakon navedenih dešavanja, poraženi revolucionari bivaju predmet sudskih procesa te je, kao rezultat istih, u kratkom roku pogubljeno nekoliko stotina Palestinaca. Palestinski ustanak je trajao od 1936. do 1939. godine, tokom kojeg je ubijeno preko 5.000 Palestinaca, dok je 14.000 ranjeno. U tom periodu je također ubijeno oko 100 britanskih vojnika i 400 Jevreja. Taj ustanak je predstavljao svojevrsnu čistku palestinskog političkog korpusa, obzirom da nakon poraženih revolucionara nije postojao skoro niko ko bi mogao predstavljati palestinski narod. To je bio period u kojem se palestinsko društvo našlo u katastrofalnoj situaciji. Zbog toga se sa sigurnošću može reći da je palestinsko političko i vojno vođstvo praktično prestalo da postoji krajem 1939. godine.
S druge strane, Jevreji su tokom 1930-ih godina osnovali mnoge paravojne jedinice, od kojih su najznačajnije bile Irgun i Hagana. Te jedinice su imale direktnu britansku podršku te su u nekim slučajevima, kao što je onaj vezan za nastanak paravojne jedinice Hagana, bile obučavane od strane pripadnika njene vojske. Ono što je, međutim, najznačajnije od svega, jeste činjenica da je tokom Drugog svjetskog rata hiljade Jevreja bilo mobilizovano u britansku vojsku. Oni su činili sastavni dio nekih od njenih brigada, prilikom čega su naučili rukovati artiljerijom, raznim vrstama oružja i sl.
Upravo će oni činiti okosnicu novonastale izraelske vojske krajem 1940-ih godina. Neki od njih su napredovali do izuzetno visokih činova u britanskoj vojsci. Ta razlika u vojnom iskustvu između Palestinaca i Jevreja pokazat će se kao presudan faktor u njihovom kasnijem međusobnom ratu.
Strateško repozicioniranje cionista
Već početkom, a posebno krajem 1930-ih godina, diskusije unutar Velike Britanije o formiranju države Izrael se intenziviraju, iako uglavnom iste još zadržavaju tajni karakter. Tako 1937. godine, takozvana Peelova komisija izlazi s prijedlogom o podjeli Palestine na dvije države, tačnije na jevrejsku na njenom jednom dijelu i na arapsku na drugom. Međutim, pokušaj da se nađe konsenzus između Palestinaca i cionista, koji su zastupali ideje kontradiktorne jedne drugoj, bio je neuspješan. Zbog toga su članovi navedene komisije, u zaključku svog izvještaja, naveli kako nacionalne težnje ove dvije suprotstavljene strane jednostavno nisu saglasne. Ovaj izvještaj je, zbog nekih svojih spornih tačaka, kao što je ideja o raseljavanju Palestinaca s prostora predviđenog za formiranje jevrejske države na onaj predviđen za formiranje arapske države, izazvao burne reakcije širom svijeta.
Iako je njena politika prema Palestini već najmanje dvije decenije u kontinuitetu držala isti pravac, Velika Britanija, iz pragmatičnih razloga i u pokušaju da stekne kontrolu nad eskalirajućom situacijom u Svetoj zemlji, povlači određene političke poteze koji predstavljaju zaokret iste. Tačnije, 1939. godine Velika Britanija donosi odluku kojom se ograničava broj Jevreja kojima je dozvoljeno imigrirati u Palestinu. To je izazvalo žestoke reakcije od strane cionista, koji su težili povećanju broja Jevreja u Palestini. Njihovo neslaganje s tom odlukom poprimilo je i nasilan karakter u trenutku kada su pripadnici jevrejskih paravojnih jedinica sabotirali pokušaje Velike Britanije da pridošle Jevreje preusmjeri na neko drugo područje. Primjer toga je bilo podmetanje bombe na brod Patria 1940. godine, koji je prevozio jevrejske izbjeglice, prilikom čega je 260 ljudi poginulo kada je brod potonuo.
Upravo u tom periodu, uslijed nastanka raskola između cionista i Britanaca u pogledu budućnosti Palestine, dešava se strateški zaokret cionista od Velike Britanije ka SAD-u. Oni tada vješto primjećuju kako je ogromna moć Velike Britanije sada samo prošlost te uviđaju kako bi na talasima Drugog svjetskog rata mogla isplivati nova globalna supersila, stacionirana u Sjevernoj Americi. U to ime je 1942. godine u New Yorku održana značajna konferencija kojoj je prisustvovalo sveukupno 600 američkih donosioca odluka i vođa cionističkog pokreta. Najistaknutiji od cionista na tom sastanku bili su i već spomenuti Chaim Weizmann te David Ben-Gurion, kasnije prvi premijer Izraela.
Glavni njihov cilj bio je da pokušaju pridobiti ključne političke igrače iz obje političke stranke u SAD-u koristeći se kapitalom kojim su raspolagali na teritoriji iste. Tako je kreirana i Deklaracija iz Biltmora, u kojoj je još jednom izražena težnja cionista za formiranjem jevrejske države na teritoriji cijele Palestine te upućena oštra kritika Britancima zbog njihovih prethodno navedenih poteza. U međuvremenu, Britanci su još uvijek imali mandat nad upravljanjem procesa u Palestini, koje su sada cionisti, uslijed nastajanja pomenutog raskola između ove dvije strane, pokušavali na svaki mogući način istisnuti s tog područja stvarajući neodržive uslove za njihov ostanak na istom. Tako su se Palestinci ponovo, kao i krajem Prvog svjetskog rata, našli u unakrsnoj vatri u sukobu između više različitih struja, nemoćni da utiču na svoju sudbinu.
Kakve god da je događaje na ovom prostoru iznjedrila prva polovina 20. stoljeća, oni će poslužiti samo kao temelj onome što će uslijediti na samom kraju 1940-ih godina, kao i u godinama i decenijama nakon toga. Oni koji misle da ne može komplikovanije od toga, u trećem dijelu ovog serijala članaka će se uvjeriti u suprotno.
